رد و نشانش را جز در ایران، در هیچ جای جهان نمی‌توان گرفت. در اینجا هم تنها در گوشه‌ای از کوه‌های البرز دیده می‌شود. زهرآگین است و خطرناک؛ اما نه برای انسان. آرام و بی‌ترس از کنارش بگذرند، زهرش را می‌خورَد و آزاری نمی‌رساند. سرشتش این‌گونه است. اما سرشت انسان‌ها یکی نیست. هزار دام بر سر راهش می‌گذارند تا زنده‌گیری‌اش کنند و با کشیدن سَم او، سودها ببرند. برخی چوپانان لانه‌اش را ویران می‌کنند و گردشگران از ترس مارگزیدگی جانش را می‌گیرند. انگار، زهر انسان‌ها کشنده‌تر است تا زهر او. گونه‌اش روبه نابودی است و زیستگاهش ناامن و ویران. افعی دماوندی آن‌اندازه که از انسان‌ها می‌هراسد، از درندگان و جانوران بیم ندارد!
افعی‌های کوهستانی جهان هشت گونه‌اند؛ سه گونه‌ی آن‌ها را در ایران می‌توان دید. خزندگان بی‌آزاری‌اند. چشمان آن‌ها تنها اشعه‌ی مادون قرمز بدن موجودات زنده را می‌بیند؛ از این‌رو، اگر ساکن و بی حرکت کنار آن‌ها بمانند، آسیبی نمی‌رسانند.
در میان افعی‌های جهان، افعی دماوندی در شمار کمیاب‌ترین و خطرناک‌ترین آن‌ها است. بسیار نادر است و جز در بخش کوچکی از گستره‌ی البرز مرکزی، در هیچ جای جهان دیده نشده است. این افعی، بوم‌زاد ایران است. سالیان پیش برای نخستین‌بار دکتر محمود لطیفی، پایه‌گذار بخش جانوران سمی انستیتو رازی، این افعی را کشف کرد. پیش از آن هیچ آگاهی از چنین افعی‌ای وجود نداشت. لطیفی از همان آغاز دریافت که این خزنده با هم‌گونه‌هایش تفاوت دارد. پژوهش‌های او نشان داد که این افعی، گونه‌ی نو و ناشناخته‌ای است که از چشم خزنده‌شناسان پنهان مانده است. بررسی‌های لطیفی را استادان خزنده‌شناس آلمان تایید کردند و به پاس کشف این استاد ایرانی، نام خزنده‌ی نوشناخته را «افعی لطیفی» گذاشتند. این افعی به این نام در جهان و به نام «افعی دماوندی» در ایران، شناخته می‌شود.
افعی دماوندی در گستره‌ی بسیار سرد البرز زندگی می‌کند. در آنجا، میان علفزارها، لابه‌لای بوته‌ها و زیر سنگ‌ها می زد. نخستین‌بار در دشت لار دماوند، در 60 کیلومتری تهران، دیده شد. دشت لار (پارک ملی لار)، در نزدیکی لواسان، گستره‌ای دست‌نخورده و سرشار از گل‌های شقایق است. جای رفت‌وآمد ییلاقی عشایر و چرای دام‌ها نیز هست. همین گذرندگان، گاه بلای جان افعی دماوندی می‌شوند. چوپانان از بیم گزیده شدن گله‌هایشان، پناهگاه افعی دماوندی را ویران می‌کنند و آتش می‌زنند.
افعی دماوندی پیکری باریک دارد. خط‌ها و نقش‌های بدن او گوناگون و زیباست. بیشتر زرد رنگ است با خطی تیره که از سر تا انتهای دُم او کشیده شده است. بدن افعی دماوندی پولک‌دار است. بالای چشمانش نیز پولک درشتی دیده می‌شود. سرِ مثلثی شکل افعی دماوندی و مردمک‌های عمودی آن، زود به چشم می‌آید. خال‌های ریز سفیدوسیاه دارد، اما نامنظم. با این همه، برای این افعی دو طرح پیکر می‌توان بازشناخت؛ یکی خطی و دیگری زیگزاگی. افعی‌های دماوندی انگشت‌شماری هم دیده شده‌اند که پیکر آن‌ها طرح و خطی نداشته است.
در میان افعی‌ها، پس از «افعی جعفری» خطرناک ترین و زهرآگین‌ترین سَم را افعی دماوندی دارد. افعی جعفری گونه‌ی خطرناکی از خزندگان است؛ به‌ویژه چشم‌های برآمده و بزرگ آن، پیکری ترسناک به این افعی داده است. بیشتر مارگزیدگی‌ها از افعی جعفری گزارش شده است.
افعی دماوندی نزدیک به 80 سانتی متر درازا دارد. زادآوری این خزنده نیز در فصل تابستان است. در هر زادآوری 5 تا 10 نوزاد به دنیا می‌آورَد.
این افعی خوراکش را با طعمه کردن موش‌ها و مارمولک‌ها به دست می‌آورَد و نیز حشرات و ملخ‌ها. از همه بیشتر دوست دارد موش‌ها را شکار کند. هفته‌ای یک‌بار نیز غذا می‌خورد، اما همان یک‌بار، آن اندازه پُرخوری می‌کند که در روزهای دیگر نیاز به خورد و خوراک نداشته باشد!
ده‌شناسان نمی‌دانند که چه اندازه افعی دماوندی در زیستگاهش یافتنی است. چون پراکنش این خزنده تنها در دامنه و بلندی‌های البرز است، کاهش شمار آن می‌تواند به نابودی تام و تمام این خزنده‌ی گران‌بها و یگانه بینجامد. اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت، افعی دماوندی را در شمار «گونه‌ی در معرض خطر انقراض» جای داده است. همین مساله نشان می‌دهد که افعی دماوندی چه شرایط دشواری دارد. آمار نشان می‌دهد که در سال های گذشته نزدیک به 12000 از این افعی برای سَم‌گیری زنده‌گیری شده است. اگر چه شماری از این زنده گیری‌ها برای پژوهش و بررسی بر روی این گونه است و سپس‌تر در زیستگاه‌شان رها سازی می‌شوند، اما شماری بسیاری نیز از به دام انداختن افعی دماوندی برای داد و ستد و به چنگ آوردن پول استفاده می‌کنند.
چرای بیش از اندازه‌ی دام‌ها در زیستگاه افعی دماوندی و هم‌زمانی آن با زادآوری افعی‌ها، کشتار آن‌ها از ترس مارگزیدگی، زنده‌گیری آن‌ها برای ساخت داروها و پادزهر، از شمار عواملی است که به کاهش بیش از اندازه‌ی افعی دماوندی انجامیده است.
هیچ کدام از مارهای سمی ایران انسان‌ها را دنبال نمی‌کنند و اگر احساس خطر نکنند، کاری به‌کار آن‌ها ندارند. با این همه ترس بیهوده‌ی انسان از مارگزیدی سبب نابودی خزنده‌ها می‌شود. در حالی که این گونه‌های جانوری با شکار حشره‌ها، آفات طبیعت را از میان می‌برند و موجوداتی سودمند برای زیست‌بوم به شمار می‌آیند. این نیز گفتنی است که از میان 83 گونه مارهایی که در زیست‌بوم ایران دیده شده است، 55 گونه‌ی آن‌ها غیر سَمی است.
در سال 1394 خورشیدی، تشکل زیست‌محیطی خزنده‌شناسی پارس با همکاری باغ جانورشناسی و گیاه‌شناسی «پیلسن» کشور چک، در ایران طرحی حفاظتی برای افزایش آگاهی مردم از افعی دماوندی، انجام داد. کارهای از این دست امید به جلوگیری از نابودی این گونه‌ی نادر خزندگان را افزایش داده است.
*یاری‌نامه: تارنمای «کویرها و بیابان‌های ایران» و نیز گزارش خبرگزاری «ایسنا».
قوچ ارمنی؛ نشانه‌هایی گسسته، از ماندگاری
خروس کولی دشتی؛ در لبه‌ی پرتگاه
ماهی شیپ؛ مرواریدی گران‌بها و کمیاب
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی؛ فریبنده و ناشناس
دلیجه کوچک؛ بی‌باک و پُرهیاهو
شاه‌روباه؛ بازیگوشی‌های یک زندگی کوتاه
گوزن قرمز ایرانی؛ اسیر ترفند شکارچیان
عروس‌غاز؛ سایه‌ای کم‌رنگ از پرنده‌ای کمیاب
میش‌مرغ؛ گرفتار در چاله‌ی ژنتیکی
شتر دو کوهانه؛ گونه‌ای کمیاب در زیست‌بوم ایران
عقاب شاهی؛ شاهبازی بر فراز بادها
سمندر لرستانی؛ آذرنشینی زیبا و بی‌پناه
پلیکان پاخاکستری؛ سبک‌بال و بی‌هیاهو
فیل‌ماهی؛ مروارید سیاه دریای کاسپین
بالابان؛ بر اوج سپهر
پازن‌ها؛ باشکوه و فرازجو
هوبَره؛ ستیز با عقاب‌ها، گریز از پرنده‌بازان
کرکس پشت سفید؛ پاک کننده‌ی زیست بوم
گربه‌ی پالاس؛ گوشه‌نشین و گریزپا
لاک‌پشت پوزه عقابی؛ خونسرد و بردبار
اردک سرسفید؛ جلوه‌گر و خودنما
فک خزری؛ روزگار غم‌انگیز تنها پستاندار دریای کاسپی
روباه ترکمنی؛ قلمرویی برای زندگی ندارد
خرس سیاه بلوچی؛ شبگرد و گوشه‌نشین
گیلانشاه خال‌دار؛ دورپروازی خستگی‌ناپذیر
سیاه گوش؛ شکارگری چابک‌دست
گاندو؛ تمساح پوزه کوتاه، درنده‌ای دست به عصا!
دُراج؛ خوش‌آوای گریز پا
گوزن زرد ایرانی؛ زیبا و خوش خرام
