میانه‌ای با آب‌وهوای خشک و صحراهای بی آب‌وعلف ندارند. کوه پیمایانی هستند که از ناهمواری‌ها و فرازها بالا می‌روند و نشیب‌ها را به آسانی پایین می‌آیند. باربر و بردبارند و سرما و سوز برف را تاب می‌آورند. تا تاریخ به یاد دارد، همراه مردمان کوهپایه‌نشین بخش‌های شمال خاوری ایران بوده‌اند و نقش خود را بر سنگ‌نبشته‌ها باستانی، همیشگی کرده‌اند. سازگار با کوه‌های سر به آسمان سوده‌اند و پرورش یافته‌ی اقلیم‌های سخت.
در راه‌نوردی نیز همتا ندارند. سودها به زیست‌بوم ما رسانده‌اند و به دلخواه، نه به ضرب تازیانه، در کنار انسان مانده‌اند. از چشم‌های بی‌هراس و پلک‌زدن‌های از سرِ آسودگی‌شان چیزی نمی‌توان دریافت جز بردباریی شگفت‌آور و بی‌پایان. انگار زاده شده‌اند تا با هر سختیِ تاب و توان‌سوزی بسازند و دَم نزنند! شترهای دو کوهانه‌ی اندک شمار ایران، این گونه بوده‌اند. اما دیرگاهی است که شمار آن‌ها روبه کاستن نهاده است. گویی حوصله‌ی آن‌ها نیز از بی‌مِهری‌ها و نادیده گرفتن‌ها، به سر رسیده است.
شترهای دو کوهانه‌ی اندک‌شمار ایران، تنها نژاد شترهای دوکوهانه‌اند و ذخیره ژنتیکی بسیار گران‌بهایی برای زیست بوم ایران به شمار می‌روند. نه تنها در ایران بلکه در چین، مغولستان و جمهوری آذربایجان نیز از این‌گونه شترها به فراوانی می‌توان یافت. وارون شترهای یک کوهانه که در صحرای بی‌آب و علف عربستان پرورش یافته‌اند، دو کوهانه‌ها اهلی شده‌ی کوچ‌نشینان آسیای مرکزی و مغولستان به شمار می‌روند و می‌توانند در آبوهوایی متفاوت زندگی کنند.
رد و نشان شترهای دو کوهانه را از دورترین زمان‌ها در ایران می‌توان گرفت. بر روی سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید (در بار عام به همراه پیش‌کش آورندگان) شماری از این شترها نقش شده است و پیداست که ایرانیان با این گونه از شتر آشنایی داشته‌اند و در بخش‌هایی از ایران برای باربری و انجام کارهای روزمره از آن‌ها بهره برده می‌شده است. جدای از شترهای دو کوهانه، یک کوهانه‌ها نیز گونه‌های بومی فلات ایران بوده‌اند. هنوز هم از دید پراکنش شتر در آسیا، ایران جایگاه هشتم را دارد و در جهان جایگاه بیستم (قدس آنلاین).
شترهای دو کوهانه‌ی ایران تنها در استان اردبیل، در دشت مغان و مشگین شهر پرورش می‌یابند و شمار کمی از آن‌ها نیز به استان‌های آذربایجان شرقی و سمنان بُرده شده‌اند. از دیرباز می‌شد شترهای دوکوهانه را در دشت مغان دید. این دشت، زیستگاه و گاهواره‌ی پرورش این گونه‌ی کمیاب جانوری است.
این نژاد از شترها، استخوان‌هایی درشت دارد و کوهان‌هایی گِرد. لب‌های شترهای دو کوهانه بزرگ است. هم‌چنان که کف پاهای این شتر نیز پهن است و توانایی شگفت‌انگیزی به او برای راه‌نوردی‌های بسیار طولانی می‌دهد؛ هرچند پاهای او کوتاه به چشم می‌آید. سُم‌های شتر دوکوهانه‌ی آن اندازه پُر زور است که در زمین‌های سنگلاخی و ناهموار بی‌دشواری راه برود.
شتر دو کوهانه تا گرمای 30 درجه‌ی سانتی گراد را تاب می‌آورد. اگر این نکته را فراموش نکنیم که شترهای دوکوهانه خو گرفته با آب‌وهوای سرد هستند، تاب‌آوری آن‌ها در چنان گرمایی را باید از ویژگی‌های درخور توجه آنان دانست.
این شتر، تنومند و سنگین‌وزن است. در راه‌های کوهستانی سرد و پُربرف، آسان و بی‌هراس راه می‌پیماید و دگرگونی‌های آبوهوایی را تحمل می‌کند. پیکر تنومند شتر دو کوهانه این توانایی را به او می‌دهد که بارهایی با وزن 150 کیلوگرم را در گذرگاه‌های کوهستانی و پُرفرازونشیب بردارد. اگر راه کوتاه باشد، از آن اندازه هم افزون‌تر توان باربری دارد. پیاده‌روی‌های بسیار و طولانی شترهای دوکوهانه را نیز باید یادآوری کرد.
چیزی میان 750 تا 850 کیلوگرم وزن شتر دو کوهانه است. بلندی قامت آن، در شتر ماده 180 سانتی‌متر است و در نرها 185 سانتی‌متر. درازای پیکر آن‌ها نیز به 168 سانتی‌متر می‌رسد که در ماده‌ها اندکی کوتاه‌تر است. گوشت این نژاد از شتر همانند گوشت گاو است.
پشم و کرک شترهای دو کوهانه، آن‌ها را در برابر سرما و گرما توانا می‌سازد. از آن‌ها سالیانه 5 کیلوگرم پشم و کرک به دست می‌آید. شترهای دو کوهانه‌ی نرِ بالغ حتا بیشتر از آن کرک و پشم دارند و سالانه از آن‌ها بیش از 8 کیلوگرم پشم گرفته می‌شود. از این‌رو، اندازه پشم آن‌ها بیشتر از شترهای یک کوهانه است. عشایر دشت مغان، از آن پشم‌ها برای چادربافی، قالی‌بافی و بافت پتو استفاده می‌کنند.
خوراک روزانه‌ی شترهای دو کوهانه، 14 کیلو ماده‌ی خشک است. در روزهای گرم تابستان نزدیک به 40 لیتر آب می‌نوشند و در یک دوره‌ی شیردهی نیز می‌توان از آن‌ها 700 تا 800 لیتر شیر گرفت. هر دوره شیردهی شترهای دوکوهانه 160 روز زمان می‌بَرد. این را نیز ناگفته نگذاریم که دوره‌ی آبستنی این شترها 13 ماهه است. بیشتر آن‌ها رنگ قهوه‌ای تیره و سوخته دارند یا روشن. گاهی نیز به شمار اندک، شترهای دو کوهانه‌ی سفیدرنگ دیده شده است.
شترهای دو کوهانه تا چند دهه‌ی پیش، برای عشایر کوچ‌رو ارزش بسیار زیادی داشتند. از آن‌ها برای باربردن و کوچ‌های بی‌پایان بهر می‌بردند و از ییلاق به قشلاق می‌رفتند. اما با نو شدن روزگار و ماشینی شدنِ کوچ، بهره‌گیری از این حیوان کاستی گرفت و ارزش آن‌ها در چشم عشایر کوچ‌نشین کم شد. افزون‌بر این که دگرگون شدن مرتع‌ها به مزرعه، بازآوری (تکثیر) و پرورش شترهای دوکوهانه را با دشواری روبه‌رو کرد.
جدای از همه‌ی سودمندی‌هایی که شترهای دوکوهانه برای زیست‌بوم شمال خاوری (شرقی) ایران دارند، این را هم نباید از یاد بُرد که این جانور برای مرتع‌ها بسیار سودمند است؛ چرا که می‌تواند با خوردن علف‌های هرز و گیاهان ناسودمند، رشد آن‌ها را کنترل کند.
در این سال‌ها، شمار شترهای دو کوهانه‌ی ایران بسیار کم شده است. در دهه‌ی 50 خورشیدی، شمار آن‌ها نزدیک به 70 هزار نفر بود. اما در دهه‌ی 70، این گونه شتر به 70 نفر کاهش یافت! (خبرگزاری ایرنا، آبان 1398). با این همه، پروش و بازآوری آن‌ها شمار شترهای دوکوهانه‌ی استان اردبیل را به 160 نفر افزایش داده است.
یک سبب دیگر کاهش شترهای دوکوهانه‌ی ایران، آوردن شترهای یک‌کوهانه و جایگزین کردن آن‌ها با دوکوهانه‌ها، به بهانه‌ی همسانی بیشتر شترهای یک‌کوهانه با اقلیم کشور است.
شترهای دوکوهانه، سده‌ها و هزاره‌هاست که در دشت مغان همراه و یاور مردمان عشایر و کوچ‌رو بوده‌اند. آن مردمان بومی، به شترهای دوکوهانه «بوغور» می‌گفتند و ارزش بسیار و کم‌مانند آن‌ها را می‌شناختند.
*یاری‌نامه: تارنمای «موسسه‌ی تحقیقات علوم دامی کشور»، گزارش «خبرگزاری ایرنا» و «ویکی پدیا».
قوچ ارمنی؛ نشانه‌هایی گسسته، از ماندگاری
خروس کولی دشتی؛ در لبه‌ی پرتگاه
ماهی شیپ؛ مرواریدی گران‌بها و کمیاب
افعی شاخ‌دار دُم عنکبوتی؛ فریبنده و ناشناس
دلیجه کوچک؛ بی‌باک و پُرهیاهو
شاه‌روباه؛ بازیگوشی‌های یک زندگی کوتاه
گوزن قرمز ایرانی؛ اسیر ترفند شکارچیان
عروس‌غاز؛ سایه‌ای کم‌رنگ از پرنده‌ای کمیاب
میش‌مرغ؛ گرفتار در چاله‌ی ژنتیکی
عقاب شاهی؛ شاهبازی بر فراز بادها
سمندر لرستانی؛ آذرنشینی زیبا و بی‌پناه
افعی دماوند؛ بوم‌زاد ایران
پلیکان پاخاکستری؛ سبک‌بال و بی‌هیاهو
فیل‌ماهی؛ مروارید سیاه دریای کاسپین
بالابان؛ بر اوج سپهر
پازن‌ها؛ باشکوه و فرازجو
هوبَره؛ ستیز با عقاب‌ها، گریز از پرنده‌بازان
کرکس پشت سفید؛ پاک کننده‌ی زیست بوم
گربه‌ی پالاس؛ گوشه‌نشین و گریزپا
لاک‌پشت پوزه عقابی؛ خونسرد و بردبار
اردک سرسفید؛ جلوه‌گر و خودنما
فک خزری؛ روزگار غم‌انگیز تنها پستاندار دریای کاسپی
روباه ترکمنی؛ قلمرویی برای زندگی ندارد
خرس سیاه بلوچی؛ شبگرد و گوشه‌نشین
گیلانشاه خال‌دار؛ دورپروازی خستگی‌ناپذیر
سیاه گوش؛ شکارگری چابک‌دست
گاندو؛ تمساح پوزه کوتاه، درنده‌ای دست به عصا!
دُراج؛ خوش‌آوای گریز پا
گوزن زرد ایرانی؛ زیبا و خوش خرام
