نزاری قهستانی، سراینده‌‌ی (:شاعر) کمتر شناخته شده‌ی سده‌ی هفتم و آغاز سده‌ی هشتم مهی(:قمری) است. نزاری را به نام «حکیم» شناخته‌اند و توانایی او را در سخن‌سرایی ستوده‌اند. می‌گویند حافظ به شعر نزاری دلبستگی داشت و از شیوه‌ی او اثر پذیرفت. نزاری با سعدی هم‌روزگار بود. بازگفت‌هایی که چندان بر درستی آن‌ها نمی‌توان اعتماد کرد، از دیدار سعدی و نزاری سخن گفته‌اند.
نزاری (سعد الدین بن شمس‌الدین بن محمد نزاری قهستانی) در روستایی در بیرجند زاده شد. سرانجام به سال 720 مهی درگذشت و او را در گورستان بیرجند به خاک سپردند. آرامگاه نزاری هنوز پابرجاست اما نه آن‌چنان که شایسته‌ی جایگاه او در ادب فارسی است. از نزاری دیوان شعر پُر برگ‌وباری در دست هست و چند کتاب به نظم.
آرام‌جای نزاری سرگذشت دل‌آزاری دارد. بنای کوچک و ساده‌ای که بر مزار او در گورستان شهر بیرجند ساخته شده بود، با گذشت زمان روبه ویرانی نهاد و از او جز نامی گنگ چیزی به‌جا نماند. بسیاری از مردم نمی‌دانستند که نزاری کیست! سرانجام کسی که سرپرست بخشی از موقوفات شهر بیرجند بود، در دهه‌ی 30 خورشیدی، بنای کوچکی بر سنگ مزار نزاری ساخت.
با گسترش شهر بیرجند، گورستان شهر را به جای دیگری بردند و شهرداری بیرجند در سال 1336خورشیدی، زمین آن را به بانک ملی فروخت. همین کار سبب شد که آرامگاه ساده و بی آرایه‌ی نزاری بیش‌تر از پیش روبه ویرانی بگذارد. کار به جایی رسید که سنگ مزار نزاری سر از شهرداری بیرجند درآورد. نزاری از یادها رفته بود.
اشاره‌ای کوتاه از استاد محیط طباطبایی در مجله‌ی ادبی «یغما»، در سال 1351 خورشیدی، شهردار بیرجند را برانگیخت که به آرامگاه نزاری سر و سامان بدهد و از آن شکل اسف‌بار بیرون بیاورد. محیط طباطبایی در جستار خود به ویرانی آرامگاه نزاری اشاره کرده بود و با کنایه‌ای آشکار، از کوتاهی مسوولان آن زمان شهر بیرجند در ساخت آرامگاه، گله کرده بود.
در پی جستار محیط طباطبایی، شهردار بیرجند، کاظم غنی، نامه‌ای به اسدالله علم، وزیر دربار، نوشت و از او خواست دستور ساخت آرامگاه نزاری را بدهد. علم نیز از وزیر فرهنگ و هنر آن روزگار، مهرداد پهلبد، خواست که کار را پیگیری کند. پس از دو ماه، ساخت آرامگاه نزاری در شهر بیرجند، آغاز شد. انجام این کار را «انجمن آثار ملی» با همکاری «سازمان ملی حفاظت آثار باستانی کشور» بردوش گرفت.
برای ساخت آرامگاه، زمینی که پیش‌تر از آنِ بانک ملی بود و سنگ مزار نزاری در آن جای داشت، خریداری شد. زمین را به پارک ملی تبدیل کردند و بنایی را که هم‌اکنون بر مزار نزاری دیده می‌شود، ساختند. آنچه ساخته شد، سازه‌ای نه چندان باشکوه است، هر چند که به دور از گیرایی هم نیست. اما سرنوشت آرامگاه نزاری به همان‌جا پایان نپذیرفت. به این موضوع، بازخواهیم گشت.
آنچه امروز در آرامگاه نزاری دیده می‌شود، درِ آهنی دو لنگه‌ای است که بیش‌تر بسته است. دور تا دور بنا را نرده‌ای آهنی کشیده‌اند. برای رفتن به درون آرامگاه با سدی دیگر که دری دیگر است، روبه‌رو خواهیم شد.
بنا از آجرهای ساده ساخته شده است و هیچ آرایه‌ای ندارد. آن آجرها را از ورامین به بیرجند آورده بودند تا در ساخت آرامگاه به کار ببرند. اتاقی هم که سنگ مزار نزاری در آن جای دارد، بسیار کوچک است. این بنا به سرپرستی مهندس جودت (شاید محمدرضا جودت، از استادان معماری ایران) ساخته شد و استادکار آن کسی به نام محمدعلی انصافی بوده است.
در سال‌های گذشته پاره‌ای مرمت‌ها در آرامگاه نزاری انجام گرفت. در سال 1396 خورشیدی، نیز اداره میراث فرهنگی خراسان جنوبی، به نورپردازی آرامگاه پرداخت. اما گفت‌وگوها بر سر بازسازی آرامگاه و استفاده‌ی بهتر از آن، درگرفت بی آنکه به سرانجام روشنی برسد.
در سال 1395، شهرداری بیرجند پیشنهاد کرد که آرامگاه نزاری گسترش بیابد. اما با این پیشنهاد مخالفت شد (تارنمای روزنامه آوای خراسان جنوبی). حتا گفت‌وگویی پیش آمد و سخن از آن رفت که آرامگاه نزاری را به جای دیگری ببرند. چون آرامگاه کنونی با خیابان فاصله‌ی چندانی ندارد و نمی‌توان آن را گسترش داد و این کار سبب دشواری‌هایی برای آمدوشدهای شهری خواهد شد.
چند سال پس از آن، شهردار بیرجند دشواری به سرانجام نرسیدن گسترش آرامگاه نزاری را «وجود دو مدیریت» دانست؛ یکی شهرداری و دیگری میراث‌فرهنگی. از این‌رو درخواست کرد که میراث فرهنگی آرامگاه را به شهرداری واگذار کند، یا آن را از شهرداری خریداری کند (تارنمای خبر و هنر، خرداد 1398).
گویا در این گفت‌وگوها پای موقوفات نیز به میان کشیده شده است. از آنجا که گورستان‌های متروک پس از 30 سال در اختیار اوقاف قرار می‌گیرد، گورستانی که آرامگاه نزاری در آن هست، از آنِ اوقاف است. از این‌رو، مدیر کل اوقاف و امور خیریه خراسان جنوبی، گفته بود که اگر خواهنده‌ای (متقاضی‌ای) از بخش خصوصی یا دولتی بخواهد آرامگاه را گسترش بدهد، با آن‌ها همکاری خواهد کرد؛ اما خود اوقاف «برای مرمت و توسعه‌ی این مکان، برنامه‌ای ندارد» (پایگاه خبری خراسان تایم، اردیبهشت 1398).
همه‌ی این دشواری‌ها سبب شده است که آرامگاه حکیم نزاری، آن‌گونه که باید گسترش نیابد. در حالی که انجام این کار به توسعه‌ی صنعت گردشگری شهرستان بیرجند کمک خواهد کرد. افزون‌بر اینکه پاس‌داشت جایگاه ادبی نزاری هم خواهد بود و قدرشناسی از کوشش‌های ادبی او.
آرامگاه نزاری، اکنون در اختیار انجمن خوشنویسان است و آن‌ها دوره‌های آموزشی و نمایشگاه‌های خود را در ساختمان کوچک آرامگاه برگزار می‌کنند (خبرگزاری مهر).
آرامگاه نزاری قهستانی در بافت کهن بیرجند، در خیابانی که به نام نزاری شناخته می‌شود، جای دارد. این آرامگاه در خرداد 1396 خورشیدی، به شماره‌ی 30163 ثبت ملی شده است.
گفتنی است که نزاری قهستانی در سال‌های پایانی زندگی، دچار دشواری‌های بسیار شد. ملوک «آل کرت» که بر خراسان آن زمان فرمانروایی می‌کردند، در پی بدگویی دشمنان نزاری، دارایی او را گرفتند. نزاری، رنجیده از آنچه پیش آمده بود، گوشه‌نشینی برگزید و سال‌های پایانی زندگی را با کارهای کشاورزی سپری کرد. اشعار او سرشار از درون مایه‌های عرفانی و صوفیانه است.
*یاری‌نامه: تارنمای روزنامه‌ی «آوای خراسان جنوبی» و پرتال جامع علوم انسانی، جستار «آرامگاه حکیم نزاری» نوشته‌ی کاظم غنی.
آرامگاه سیبویه؛سازه‌ای در بافت کهن شیراز
آرامگاه بوذرجمهر قاینی؛ چیره‌دستی در ساخت سازه‌ای کهن
آرامگاه شاه شجاع مظفری؛ همسایه با حافظ
آرامگاه رضی‌الدین آرتیمانی؛ ترکیب‌های تکرار شونده
آرامگاه اوحدی مراغه‌ای؛ سازه‌ای استوار و ستبر
آرامگاه خیام؛ سازه‌ای برپایه‌ی سنجش‌های هندسی
آرامگاه وحشی بافقی؛ شرح پریشانی شاعری پریشان‌دل
آرامگاه یعقوب لیث؛ یادمانی روبه ویرانی
آرامگاه علاالدوله سمنانی؛ غوغای از یاد رفته
آرامگاه نیما یوشیج؛ بازگشت به خانه‌ی پدری
آرامگاه لقمان سرخسی؛ بازمانده‌ی سازه‌ای شکوهمند
آرامگاه کمال‌الملک؛ اوج آفرینش‌گری در طراحی معماری
آرامگاه مستوفی قزوینی؛ سازه‌ای برای یک دیوان‌سالار
آرامگاه ابن یمین؛ نشانه‌ای از یک زندگی آشوبناک
آرامگاه فردوسی؛ کاخ بی‌گزند
آرامگاه حافظ؛ زیارتگه رندان جهان
آرامگاه بایزید بسطامی؛ ناپیدا در مجموعه‌ای چشم‌نواز
آرامگاه عارف قزوینی؛ یادبودی کوچک برای میهن‌خواهی بزرگ
آرامگاه شاه اسماعیل صفوی؛ جلوه‌ی هنر ایران
آرامگاه پورسینا؛ دیگرسان و سزاوار دانشمندی بزرگ
آرامگاه خواجه نظام‌الملک؛ شکوه از یاد رفته
آرامگاه صائب تبریزی؛ برآمده از غبار فراموشی
آرامگاه سعدی؛ خاک شیراز و نسیم عشق
آرامگاه شمس تبریزی؛ پیدا و ناپیدا
آرامگاه خواجوی کرمانی؛ کنار آب رکناباد
آرامگاه باباطاهر؛ چشم‌اندازی روبه آسمان
آرامگاه خرقانی؛ ساده، نوپا و بی‌پیرایه
آرامگاه نادرشاه افشار؛ پابه‌پای تاریخ
آرامگاه عطار؛ به شکوهمندی سخن او
