آرامگاه بنیان‌گذار شاهنشاهی صفوی، شاه اسماعیل یکم، در مجموعه بناهای بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی، در شهر اردبیل جای دارد. این آرامگاه یکی از باشکوه‌ترین و برجسته‌ترین بخش‌های بقعه به‌شمار می‌رود و در زیبایی و گران‌بهایی کم‌مانند است.
بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین
یک بازگفت تاریخی که در چندوچون آن می‌توان تردید کرد، چنین است که روس‌ها، در زمانی که قاجاریه بر ایران فرمانروایی می‌کردند، در یکی از لشکرکشی‌های خود به آذربایجان، می‌خواستند صندوق نفیس آرامگاه شاه اسماعیل را در کنار دیگر آثاری که از بقعه شیخ صفی‌الدین به یغما برده بودند، به روسیه ببرند. اما این کار تنها با ویران کردن اتاقی که صندوق آرامگاه شاه اسماعیل در آن جای داشت، به دست می‌آمد. پس به‌ناچار از خواست خود دست کشیدند. اما در سالیان دیگر (شاید در روزگار پهلوی نخست) شوروی‌ها (جانشینان روس‌های تزاری) به دولت ایران پیشنهاد کردند که در ازای گرفتن صندوق آرامگاه، همه‌ی شهرهای آذربایجان را خط راه آهن بکشند. دولت ایران این پیشنهاد را نپذیرفت و حاضر نشد یکی از باارزش‌ترین آثار به‌جا مانده از روزگار صفویان را به بیرون از مرزهای ایران بفرستد.
در اینکه روس‌های تزاری آزمندانه به آثار بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین اردبیلی می‌نگریستند و بسیاری از آثار آنجا را غارت کردند، گمانی نیست و در درستی آن نشانه‌های تاریخی فراوانی می‌توان یافت. اما آنچه درباره‌ی صندوق آرامگاه شاه اسماعیل و پیشنهاد شوروی‌ها گفته‌اند، پشتوانه‌ی تاریخی ندارد و سندی برای آن برنشمرده‌اند. شاید تنها یک بازگفت شنیداری است و نه‌چندان درخور اعتماد.
شاه اسماعیل نخستین شاه دودمان صفوی بود که 23 سال با قدرت بسیار بر ایران پادشاهی کرد و دولتی استوار بنیان گذاشت. او پس از زندگی پُر فراز و نشیب و جنگ‌های بسیار، در سال 930 مهی (:قمری) درگذشت و در آرامگاه نیای خود، شیخ صفی‌الدین اردبیلی به خاک سپرده شد. آرامگاه او اینک به‌جا است و یکی از بخش‌های پُر رنگ و لعاب بقعه‌ی شیخ صفی‌الدین به‌شمار می‌رود.
آرایه‌هایی که در آرامگاه شاه اسماعیل صفوی به کار رفته است، بسیار زیباست. دسترسی به این بخش از آرامگاه که به نام «گنبد شاه اسماعیل» نیز شناخته می‌شود، از شاه نشین قندیل خانه شدنی است. آرامگاه او در میانه‌ی مزار شیخ صفی‌الدین و حرم خانه جای گرفته است و چنان ذوق و ظرافتی در ساخت صندوق مزار و آرایه‌های اتاق آن به‌کار رفته است که اگر گورجای او را نگینی بی‌همتا بدانند، بیراهه نرفته‌اند.
درِ ورودی آرامگاه، چوبی است با روکشی نقره‌ای. گویا نقش‌هایی اسلیمی بر روی در بوده است اما اکنون نشانی از آن آرایه‌ها نیست. اتاقی که مزار در آن جای دارد، به گونه‌ای پرسش‌برانگیز، کوچک است. شاید به‌عمد اتاق آرامگاه را کوچک ساخته‌اند تا دسترسی به آن آسان نباشد و بدین‌گونه رازآمیز به‌گمان برسد.
گنبد آرامگاه شاه اسماعیل کوتاه‌تر از گنبد شیخ صفی‌الدین است. این کار نیز بی‌گمان به عمد انجام شده است. شیخ صفی‌الدین صوفی در نزد شاهان صفوی جایگاه بلندی داشت و به پاس بزرگداشت او گنبد آرامگاه شاه اسماعیل را کوتاه‌تر ساخته‌اند.
یک ویژگی دیگر گنبد شاه اسماعیل، پهنای کم آن است. کاشی‌کاری‌های آن به رنگ‌های آبی و فیروزه‌ای است و درخشش نمایانی دارد. چیدمان کاشی‌ها بسیار هنرمندانه انجام گرفته است. بی‌گمان هنروران آن زمان همه‌ی ذوق و آفرینشگری خود را به‌کار برده‌اند تا اثری ماندگار و بی‌مانند بسازند. ستاره‌ای هشت گوش نیز در انتهای گنبد دیده می‌شود. سطح درونی گنبد را نیز نقاشی‌های طلایی پوشانده است.
از همه شگفت‌تر بالای گنبد شاه اسماعیل است. در آنجا پنج شمشیر دیده می‌شود. این شمشیرهای پنج‌گانه به نشانه و یادبود پنج ایل و طایفه‌ای است که شاه اسماعیل را برای رسیدن به پادشاهی یاری کردند.
شاهکار هنر صفوی را در ساخت صندوق گور شاه اسماعیل باید دید. این صندوق با باریک‌بینی توان‌فرسایی مرصع کاری شده است. دقت در ساخت صندوق و شیوه‌ی پردازش مرصع‌کاری‌ها به اندازه‌ای است که شگفتی هر نگرنده‌ای را برمی‌انگیزد.
صندوق آرامگاه چوبی است و آرایه‌های گل‌وبوته‌ای دارد. به‌راستی که بهایی بر روی این شاهکار هنری نمی‌توان نهاد. ساخت آن کارِدستِ یکی از استادان آن روزگار به نام «مقصودعلی» است. او نام خود را در میانه‌ی ترنجی از عاج، نوشته است.
اما کف آرامگاه با کاشی‌های ساده‌ی خشتی پوشیده شده است. گویا این کاشی‌ها را در دوره‌های دیگر به آرامگاه شاه اسماعیل افزوده‌اند. کاشی‌های کف از سه گونه‌ی گوناگون است و نشان از مرمت و بازسازی در زمان‌های پس از ساخت آرامگاه دارد.
دیوارهای آرامگاه نیز کاشی‌کاری است. کاشی‌ها به رنگ آبی لاجوردی است و آرایه‌هایی از گل‌های طلایی رنگ دارد. دیوارها، خوش‌رنگ و لعاب‌اند و دیدنی. این نیز برشمردنی است که با تابش نور، درخشش کاشی‌ها افزون‌تر و زیباتر می‌شود.
نقاشی‌های زراندودی (تذهیبی) و طلاکاری شده نیز در آرامگاه دیده می‌شوند و بر گیرایی و ارزش هنری آن بسیار افزوده‌اند. کتیبه‌ی گچ‌بری آرامگاه کار هنرمند بزرگ روزگار صفوی «علی رضا عباسی» است. او از برجسته‌ترین استادان خوشنویس و کتیبه‌نگار روزگار خود به‌شمار می‌رفت و آثاری که پدید آورده است، همانند کتیبه‌نگاری‌ای که در آرامگاه شاه اسماعیل انجام داده است، کم‌مانند و بسیار استادانه است.
اینکه آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در چه زمانی ساخته شده است؟ جای گفت‌وگو دارد. برخی بر این گمانند که در زمان خود شاه اسماعیل و به خواست او جای خاکسپاری و آرایه‌هایی که باید در ساخت آرامگاه به‌کار رود، مشخص شده است. شاید صندوق آرامگاه نیز پیش از مرگ شاه اسماعیل و به دستور او ساخته شده باشد. با این همه گسترده‌ترین دگرگونی‌ها در آرامگاه، در زمان جانشین و پسر او شاه تهماسب انجام گرفته است.
این نیز گفتنی است که در نمای بیرونی آرامگاه، برجی استوانه‌ای دیده می‌شود که گنبد کوچکی بر روی آن ساخته شده است.
آرامگاه شاه اسماعیل اول صفوی نه تنها از این دید که یادبودی برای یکی از شهریاران نامدار ایران است ارزش بسیار دارد، بلکه از نگاه هنری نیز شاهکاری نفیس و نمونه‌ای از ذوق‌ورزی استادان هنر ایران است.
*یاری‌نامه: جستار «بررسی آرامگاه شاه اسماعیل اول در اردبیل، از منظر باستان‌شناسی» نوشته‌ی حسن یوسفی و محمود طاووسی، مجله‌ی پیام باستان‌شناسی (شماره یک – سال 1383)؛ و نیز تارنمای «دید شهر».
آرامگاه سیبویه؛سازه‌ای در بافت کهن شیراز
آرامگاه بوذرجمهر قاینی؛ چیره‌دستی در ساخت سازه‌ای کهن
آرامگاه شاه شجاع مظفری؛ همسایه با حافظ
آرامگاه رضی‌الدین آرتیمانی؛ ترکیب‌های تکرار شونده
آرامگاه اوحدی مراغه‌ای؛ سازه‌ای استوار و ستبر
آرامگاه خیام؛ سازه‌ای برپایه‌ی سنجش‌های هندسی
آرامگاه وحشی بافقی؛ شرح پریشانی شاعری پریشان‌دل
آرامگاه یعقوب لیث؛ یادمانی روبه ویرانی
آرامگاه علاالدوله سمنانی؛ غوغای از یاد رفته
آرامگاه نیما یوشیج؛ بازگشت به خانه‌ی پدری
آرامگاه لقمان سرخسی؛ بازمانده‌ی سازه‌ای شکوهمند
آرامگاه کمال‌الملک؛ اوج آفرینشگری در طراحی معماری
آرامگاه مستوفی قزوینی؛ سازه‌ای برای یک دیوان‌سالار
آرامگاه ابن یمین؛ نشانه‌ای از یک زندگی آشوبناک
آرامگاه فردوسی؛ کاخ بی‌گزند
آرامگاه حافظ؛ زیارتگه رندان جهان
آرامگاه بایزید بسطامی؛ ناپیدا در مجموعه‌ای چشم‌نواز
آرامگاه عارف قزوینی؛ یادبودی کوچک برای میهن‌خواهی بزرگ
آرامگاه پورسینا؛ دیگرسان و سزاوار دانشمندی بزرگ
آرامگاه نزاری؛ رنجور از نادیدگی
آرامگاه خواجه نظام‌الملک؛ شکوه از یاد رفته
آرامگاه صائب تبریزی؛ برآمده از غبار فراموشی
آرامگاه سعدی؛ خاک شیراز و نسیم عشق
آرامگاه شمس تبریزی؛ پیدا و ناپیدا
آرامگاه خواجوی کرمانی؛ کنار آب رکناباد
آرامگاه باباطاهر؛ چشم‌اندازی روبه آسمان
آرامگاه خرقانی؛ ساده، نوپا و بی‌پیرایه
آرامگاه نادرشاه افشار؛ پابه‌پای تاریخ
آرامگاه عطار؛ به شکوهمندی سخن او
یک پاسخ
درود بر شاهنشاه اسماعیل صفوی کبیر