در یزد آثار هنری بسیاری میتوان یافت اما خانههای این شهر کویری، بیش از همه گویای هنر شکوهمند ایران و سازگاری آن با دشواریهای زندگی در کویر است. یک نمونه از آن خانهسازی چیرهدستانه را در سرای شکوهی میتوان دید.
خانهی شکوهی را در روزگار پایانی پادشاهی قاجاریان در بافت کهن شهر یزد، در محلهی «وقت ساعت» ساختند. بانی آن علیمحمد وزیری، بنیادگذار کتابخانهی وزیری یزد و از نیکوکاران آن شهر بود. او در سال 1356 خورشیدی، درگذشت. وزیری از معماری به نام استاد علیرضا سبزواری خواسته بود که خانهای به شیوهی مهرازی ایران و هماهنگ با زیستبوم کویری یزد بسازد. آن چه اکنون دیده میشود کار هنرورزانهی آن استاد بزرگ مهرازی ایران است.
خانهی وزیری در سالهای پس از آن، به دست یکی از خاندانهای فرهنگی یزد، به نام شکوهی، خریداری شد و از همینرو به «خانهی شکوهی» آوازه پیدا کرد. این خانه اکنون در اختیار ادارهی میراث فرهنگی یزد است.
برای رفتن به درون خانهی شکوهی باید از سردر و پیرنشین آن گذشت. پیرنشین سکویی است که در کنار درِ ورودی ساخته میشود؛ به گونهای که رفت و آمد رهگذران و آمد و شد باشندگان خانه را سد نکند. پیرنشین که ویژگی مهرازی خانههای ایرانی است، تاقی بلند دارد که آن را میپوشاند. بدینگونه راه دسترسی به بالای دیوار بسته خواهد شد. پیرنشینخانهها جایی برای نشستن کوتاه زمانِ رهگذری، یا آشنایی است.
درِ چوبی خانهی شکوهی کوبههای جداگانه دارد: یکی برای مردان و دیگری برای زنان! این نیز از ویژگی برخی خانههای کهن ایرانی است. در، به درون راهرویی گشوده میشود. پایان راهرو به حیاط خانه میرسد.
خانهی شکوهی چهار حیاط دارد. حیاط اندرونی که شاهنشین در آنجا ساخته شده است؛ حیاط بیرونی که برای پذیرایی از میهمانان است و گرداگرد آن تالار و اتاقهای سه دری دیده میشود؛ حیاط نارنجستان که در آن درخت نارنجی کاشته شده است. این حیاط ورودی جداگانهای دارد؛ و سرانجام حیاط اصطبل که به حیاطهای دیگر راه مییابد. هشتی این حیاط به شیوهی رسمبندی است. رسمبندی یکی از روشها در مهرازی ایرانی است که برای آذینبندی و پوشش خانه به کار میرود. بدینگونه که در رویهی در، زیر گنبد یا ایوانها، شکلهایی مانند شمسه، ترنج و هفتی میسازند و با کاشی هفترنگ، آجر و نمونههای دیگر، میآرایند.
یک ورودی دیگر خانه به حیاط نارنجستان راه میبَرَد. این ورودی از بیرون، رو به کوچه باز میشود. از درون حیاطها میتوان منارهی مسجد جامع یزد را دید.
حوضخانهی سرا نیز دارای شکلی منظم و زیباست. در کنار آن بادگیری ساخته شده است. مصالحی هم که در ساختخانهی شکوهی بهکار بردهاند، از خشت است.
بخشبندی خانهی شکوهی بهگونهای است که برای هر دست از ساکنان کاربری ویژه و جداگانهای دارد. به این معنا که جایی برای پذیرایی از مهمانان و بیگانان ساختهاند؛ جایی برای اهل خانه و جایی نیز بر خدمتکاران. با این همه، بخشهای خانه با راهروهایی با هم در پیوند هستند.
تالار و پنج دری خانه نیز به گونهای جای گرفته که باغچه و ایوانها در دیدرس آن قرار گرفتهاند. درون خانه دارای گچبریها گوناگون، آینهکاریها و اُرسیهای رنگی است. سقف گنبدی هم در این خانه دیده میشود که کاربرد آن خُنک کردن هوا و کاستن از گرمای کویر است.
خانهی شکوهی از سال 1383 خورشیدی، جایی برای میراث فرهنگی یزد به شمار آمد. این خانهی تاریخی با شماره 12665 در امردادماه 1384 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانهی مسعودیه؛ دیدنی و شکوهمند
خانهی قوامالسلطنه؛ یگانه در هنر معماری ایران
خانهی ارباب رستم گیو؛ نمادی از نظم و هماهنگی
خانه هرمز آرش؛ سنگ بنای محلهی تهرانپارس
خانهی آوانسیان؛ داستان غمانگیز یک سرای تاریخی
خانهی سردار اسعد بختیاری؛ استوار و چشمنواز
خانهی فخرالدوله؛ پایدار و هماهنگ در شیوهی ساخت
خانهی بروجردیها؛ بیهمتا در زیبایی
خانهی ناصرالدین میرزا؛ ساختاری نو در معماری
خانهی عینالدوله؛ چشمنواز در زیبایی و شکوه
خانهی تیمورتاش؛ موزهای برای جنگ
خانهی اعتصامالملک؛ زادگاه پروین اعتصامی
خانهی انیسالدوله؛ سرای نورچشمی شاه قاجار
خانهی فروغالملک، گنج خانهای از هنر ایران
خانهی ابریشمی، بیمناک از فرو ریختن
خانه قدکی؛ نگارگریهایی به شیوه رنسانس
ساختار معماری درونگرا در خانهی صولت ابرکوه
خانهی مسعودی، آمیختگی هنر ایران و اروپا
خانهی کبیری؛ شگفتانهی معماری ایران
خانهی مشیرالدوله؛ یادگار سیاستمداری خوشنام
خانهی عامریها؛ تماشاخانهای زرین از هنر ایران
خانهی امینالسلطان، سرای داییجان ناپلئون
خانهی سوکیاسیان، دیرپا و چشمنواز
خانهی مشیردیوان، دستکارِ هنرمندان کردستان
خانهی تاج، دیرینکدهای برای شناخت فرهنگ کاشان
خانهی مقدم، گرانبهاترین خانهی تاریخی جهان
