در گستره‌ای که ارگ سلطنتی قاجاریه جای دارد، خانه‌ای ساخته شده است که شیوه‌ی مهرازی (:معماری) آن با دیگر خانه‌های تاریخی تهران دگرگونی‌های بنیادینی دارد. این خانه از آنِ ناصرالدین میرزا بود و در خیابان صوراسرافیل، در پیرامون کاخ گلستان، می‌توان آن را دید.
ناصرالدین میرزا فرزند مظفرالدین شاه قاجار بود. گویا این شاهزاده چندان دلبستگی‌ای به سیاست نداشت و وارون دیگر برادرانش، در پی تاج و تخت نبود، سرگرم کار خود بود و گرفتار هیاهوهای سیاسی نمی‌شد.
معماری خانه‌ی ناصرالدین میرزا به گونه‌ای است که ویژگی‌های یگانه‌ای دارد و بیشتر به خانه‌های گستره‌های کویری ایران همانند است تا خانه‌های اشرافی پایتخت. یک ویژگی آن، سقف گنبدی خانه است. دیگر ویژگی‌اش نداشتن زیرزمین است. همه‌ی خانه‌های تاریخی تهران زیرزمین دارند. زیرزمین، یکی از عناصر مهم معماری در آن دوره بود. اما معمار خانه‌ی ناصرالدین میرزا دست به نوآوری زده است و به جای ساختن زیرزمین، حوض‌خانه و اتاق‌های کم‌پهنایی که در زیرزمین برای خدمتکاران ساخته می‌شد در اشکوب همکف ساخته است. همین دگرگونی، چه بسا نشانه‌ای از شیوه‌ی نگرش نو ناصرالدین میرزا باشد. او وارون (:برخلاف) دیگر اشراف آن روزگار، خدمتکاران خانه را در جایی دورتر و کمتر دیده شده تر (زیرزمین) جای نداده است و بخش خدمه، در پیوند با دیگر بخش‌های خانه است.
از سوی دیگر، بخش خدمتکاران و بخش شاه‌نشین، درست روبه‌روی یکدیگر جای گرفته‌اند. میان آن دو بخش، حیاطی دیده می‌شود. این نیز ویژگی یگانه‌ی خانه‌ی یاد شده است.
این را هم باید برشمرد که در خانه‌های تاریخی تهران، فضاهایی پیرامونِ حیاط مرکزی ساخته می‌شد. ساختار خانه‌های آن دوره، چنین بود. به سخن دیگر، گرداگرد حیاط، اتاق‌ها و بخش‌هایی وجود داشت که همه با هم پیوند می‌یافتند. اما در خانه‌ی ناصرالدین میرزا چنین چیزی دیده نمی‌شود و دو بخش خانه، شاه‌نشین و خدمه‌نشین، بی آنکه با اتاقی یا اجزای دیگری پیوند داده شده باشند، رو به روی هم ساخته شده‌اند. این نیز از دیگر ویژگی‌های بی‌مانند خانه‌ی ناصرالدین میرزا باید برشمرده شود.
همه‌ی این نشانه‌ها گویای آن است که ما با خانه‌ای متفاوت روبه‌رو هستیم. هر چند این گمان هست که در گذر سال‌ها، دگرگونی‌ها و بازسازی‌هایی در خانه انجام شده باشد. اما حتا اگر چنین گمانی را درست بدانیم، باز نمی‌توان شیوه‌ی معماری ویژه‌ی آن را نادیده گرفت.
نوشته‌اند که خانه‌ی ناصرالدین میرزا در سال 1285 مهی (:قمری) ساخته شده است. در این تاریخ باید با دیده‌ی شک نگریست. در آن زمان (1285 مهی) که سال‌های میانی پادشاهی ناصرالدین شاه بود، مظفرالدین میرزا در آذربایجان بود و چندان پذیرفتنی نیست که پسر او، ناصرالدین میرزا، در پایتخت، چنین خانه‌ای برای خود ساخته باشد.
مساحت خانه‌ی ناصرالدین میرزا، بیش از 4000 متر است و جهار صُفه دارد. صفه سکوی بدون سقفی است که سطح آن بالاتر از سطح حیاط است و در جلو فضای بسته جای می‌گیرد. این صفه‌ها تزیینات چشمگیری ندارند.
ورودی خانه اندکی شگفت‌آور به چشم می‌آید. برای رفتن به خانه باید با چرخشی چند درجه‌ای، از یک چارتاقی رد شد و به حیاط راه یافت. پس با گام نهادن درون چارتاقی ورودی، نمی‌توان درون خانه را دید.
حیاط، پیوندگاه دو بخش خانه (شاه‌نشین و خدمه‌نشین) است. برای رفتن به بخش شاه‌نشین باید از چند پله بالا رفت.
در دوره‌ی پهلوی، خانه ی ناصرالدین میرزا جایی برای زندگی نوادگان او بود. پس از انقلاب، بدون مالک شناخته شد. تا آنکه خانه‌ی یاد شده را به صندوق بازنشستگی سپردند. در دهه‌ی هشتاد، خانه‌ی ناصرالدین میرزا با همکاری اداره‌ی میراث فرهنگی استان تهران مرمت شد.
این خانه‌ی تاریخی در 30 تیرماه 1384 خورشیدی، با شماره‌ی 12214 ثبت ملی شده است.
خانه‌ی مسعودیه؛ دیدنی و شکوهمند
خانه‌ی قوام‌السلطنه؛ یگانه در هنر معماری ایران
خانه‌ی ارباب رستم گیو؛ نمادی از نظم و هماهنگی
خانه هرمز آرش؛ سنگ بنای محله‌ی تهرانپارس
خانه‌ی آوانسیان؛ داستان غم‌انگیز یک سرای تاریخی
خانه‌ی سردار اسعد بختیاری؛ استوار و چشم‌نواز
خانه‌ی فخرالدوله؛ پایدار و هماهنگ در شیوه‌ی ساخت
خانه‌ی بروجردی‌ها؛ بی‌همتا در زیبایی
خانه‌ی عین‌الدوله؛ چشم‌نواز در زیبایی و شکوه
خانه‌ی تیمورتاش؛ موزه‌ای برای جنگ
خانه‌ی اعتصام‌الملک؛ زادگاه پروین اعتصامی
خانه‌ی انیس‌الدوله؛ سرای نورچشمی شاه قاجار
خانه‌ی فروغ‌الملک، گنج خانه‌ای از هنر ایران
خانه‌ی ابریشمی، بیمناک از فرو ریختن
خانه قدکی؛ نگارگری‌هایی به شیوه رنسانس
خانه‌ی شکوهی؛ شکوه مهرازی کویری ایران
ساختار معماری درونگرا در خانه‌ی صولت ابرکوه
خانه‌ی مسعودی، آمیختگی هنر ایران و اروپا
خانه‌ی کبیری؛ شگفتانه‌ی معماری ایران
خانه‌ی مشیرالدوله؛ یادگار سیاستمداری خوش‌نام
خانه‌ی عامری‌ها؛ تماشاخانه‌ای زرین از هنر ایران
خانه‌ی امین‌السلطان، سرای دایی‌جان ناپلئون
خانه‌ی سوکیاسیان، دیرپا و چشم‌نواز
خانه‌ی مشیردیوان، دست‌کارِ هنرمندان کردستان
خانه‌ی تاج، دیرینکده‌ای برای شناخت فرهنگ کاشان
خانه‌ی مقدم، گرانبهاترین خانه‌ی تاریخی جهان
