در بافت کهن شهر خوی، در استان آذربایجان غربی، درون حصاری که در زمان ایلخانان مغول (سده‌ی هفتم) کشیده شده است، خانه‌ای زیبا و تاریخی دیده می‌شود که امروزه به نام دارنده‌ی (:مالک) پیشین آن، «خانه ی کبیری» نامیده می‌شود. این سرا، از دید شگفتی‌های مهرازی (:معماری) ایران، ارزش والایی دارد.
شیوه‌ی مهرازی خانه‌ی کبیری به گونه‌ای است که به‌گمان می‌رسد در سالیان پایانی پادشاهی زندیان ساخته شده است. این‌را از روی نقاشی‌های اشکوب (:طبقه) دوم ساختمان نیز می‌توان گمان برد. با این همه، گمانه‌ها درباره‌ی زمان ساخت خانه‌ی کبیری یکی نیست. برخی به سبب همانندی این خانه با دیگر خانه‌های تاریخی شهر خوی، که در دوره‌ی صفویان ساخته شده‌اند، خانه‌ی کبیری را با روزگار مرشدزادگان صفوی پیوند می‌زنند. برخی نیز زمان ساخت آن را بسیار جلوتر می‌آورند و بر پایه‌ی نقاشی‌های دیواری‌ای که در اشکوب نخست آن هست، ساخت آن‌را به میانه‌ی پادشاهاهی قاجاریان نزدیکتر می‌دانند. از سویی گویا نشانه‌ها گواه ساخت این خانه در پایان روزگار زندیان است.
خانه‌ی کبیری از دید مهرازی، شگفت‌انگیز است. این ساختمان اکوستیک (آوایی) است سازندگان خانه برای آوایی کردن آن دست به کار شگفتی زده‌اند. آن‌ها در بالای پنجره‌ها و درون دیوارها پوست تخم مرغ به کار برده‌اند و سقف را بلندتر ساخته‌اند تا صدا بازگشت داشته باشد و بیرون نرود. شومینه‌ی این ساختمان نیز با الهام از کلاه خودی که ایلخانان مغول به کار می‌بردند، ساخته شده است.
گچ‌بری‌های سقف، همان نقش‌های فرشی را دارد که در کف خانه پهن کرده بودند. افزون‌بر این که کانال کشی‌های سقف هم هوا را خنک می‌کند و هم جلو پوسیدگی چوب‌های سقف را می‌گیرد.
خانه‌ی کبیری دو اشکوب دارد. اشکوب نخست آن به‌جز گچ‌بری‌های تالارش، تزیینات چندانی ندارد. اشکوب دوم آکنده از نقاشی‌های گل و بوته‌ای زیباست. پنجره‌های آن اُرسی و شبکه شبکه است با شیشه‌های رنگی. در ساخت این پنجره‌ها از هنر گره‌چینی بهره برده شده و بر زیبایی آن بسیار افزوده است. گره چینی از تکه‌های بُرش خورده‌ی چوب به دست می‌آید که دارای نقش‌های هندسی سامان‌مند (:منظمی) هستند.
ناگفته نگذاریم که خانه‌ی کبیری دو درِ ورودی دارد: یکی در بخش باختری (:غربی) سازه و دیگری در بخش شمالی آن. حیاط خانه از کف کوچه اندکی پایین‌تر است. در میان حیاط نیز حوضی دیده می‌شود.
خانه‌ی کبیری سه نبش است و هر سوی آن به کوچه‌ای می‌رسد. برای ساخت آن از مصالح سنگ‌لاشه (سنگ‌هایی که کاربرد تزیینی ندارند و تنها برای ساخت دیوارها به کار می‌روند)، آجر و خشت خام بهره برده شده است.
خانه‌ی کبیری در روزگار پهلوی نخست، کاربرد مدرسه‌ای داشت تا آن که سپس‌تر به شخصی به نام میراسماعیل کبیری فروخته شد. پس از انقلاب، میراث فرهنگی استان آذربایجان غربی خانه را از کبیری خرید و موزه‌ای در آن بنیاد نهاد. در این موزه از کهن‌ترین آثار به دست آمده تا آثار دوره‌ی قاجار نگهداری می‌شود. یکی از دیرینه‌ترین آثار موزه‌ی کبیری سفال‌های 3500 ساله‌ای است که در تپه‌ی حسنلو یافته شده‌اند. آثار تاریخی هزاره‌ی نخست پیش از میلاد را نیز در این موزه می‌توان دید. نمونه آثاری از مردم‌شناسی و دست‌نویس‌های کهن نیز بخشی دیگر از موزه‌ی کبیری را شکل می‌دهند. برای گردآوری آثار موزه، 20 سال زمان گذاشته شده است.
خانه‌ی کبیری پنجم اردیبهشت‌ماه 1356 خورشیدی، به شماره‌ی 1613 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
* آن چه درباره‌ی آوایی (اکوستیک) بودن ساختمان کبیری و برخی ویژگی‌های مهرازی آن، آورده شد، برگرفته از سایت «نگاه» است.
خانه‌ی مسعودیه؛ دیدنی و شکوهمند
خانه‌ی قوام‌السلطنه؛ یگانه در هنر معماری ایران
خانه‌ی ارباب رستم گیو؛ نمادی از نظم و هماهنگی
خانه هرمز آرش؛ سنگ بنای محله‌ی تهرانپارس
خانه‌ی آوانسیان؛ داستان غم‌انگیز یک سرای تاریخی
خانه‌ی سردار اسعد بختیاری؛ استوار و چشم‌نواز
خانه‌ی فخرالدوله؛ پایدار و هماهنگ در شیوه‌ی ساخت
خانه‌ی بروجردی‌ها؛ بی‌همتا در زیبایی
خانه‌ی ناصرالدین میرزا؛ ساختاری نو در معماری
خانه‌ی عین‌الدوله؛ چشم‌نواز در زیبایی و شکوه
خانه‌ی تیمورتاش؛ موزه‌ای برای جنگ
خانه‌ی اعتصام‌الملک؛ زادگاه پروین اعتصامی
خانه‌ی انیس‌الدوله؛ سرای نورچشمی شاه قاجار
خانه‌ی فروغ‌الملک، گنج خانه‌ای از هنر ایران
خانه‌ی ابریشمی، بیمناک از فرو ریختن
خانه قدکی؛ نگارگری‌هایی به شیوه رنسانس
خانه‌ی شکوهی؛ شکوه مهرازی کویری ایران
ساختار معماری درونگرا در خانه‌ی صولت ابرکوه
خانه‌ی مسعودی، آمیختگی هنر ایران و اروپا
خانه‌ی مشیرالدوله؛ یادگار سیاستمداری خوش‌نام
خانه‌ی عامری‌ها؛ تماشاخانه‌ای زرین از هنر ایران
خانه‌ی امین‌السلطان، سرای دایی‌جان ناپلئون
خانه‌ی سوکیاسیان، دیرپا و چشم‌نواز
خانه‌ی مشیردیوان، دست‌کارِ هنرمندان کردستان
خانه‌ی تاج، دیرینکده‌ای برای شناخت فرهنگ کاشان
خانه‌ی مقدم، گرانبهاترین خانه‌ی تاریخی جهان
